Türkçe Öğretmenliği Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi (ÖABT) için hazırlamış olduğum Ses Bilgisi notlarını sizlerle paylaşıyorum. Ses Bilgisi notları, bu konuya daha önce çalışmış kişiler için hatırlamayı kolaylaştırıcı şekilde ve genel tekrar amaçlı hazırlanmıştır.
Yazıda Neler Var?
Ses Bilgisi Temel Kavramlar
Ses Bilgisi (Fonetik) Nedir?
Ses bilgisi, bir dilin sözcüklerini ses yapısı bakımından inceleyen bilim dalıdır. Ses bilgisinin inceleme alanına sesler, seslerin özellikleri, ses dizimi, seslerle ilgili kurallar, sesler arasındaki etkileşimler, harfler ve ses olayları girmektedir.
Fonetik ve Fonoloji Nedir?
Dil bilimi alanın insan dilinin sesleri ile ilgilenen fonetik ve fonoloji olarak adlandırılan iki farklı dalı vardır. Fonetik, insan dilinde tanımlanabilen gerçek sesleri inceler. Herhangi bir dile bağlı kalmadan seslerin nasıl çıkarıldığını, nasıl oluştuğunu, boğumlanma özelliklerinin neler olduğunu, fizikî özelliklerinin neler olduğunu, sesletim sürelerinin ne olduğunu, kulaktan başlayıp beyine kadar geçen süreçte nasıl algılandıklarını inceleyen bilim dalıdır.
Fonoloji ise, zihinsel kurallarla ilgilenir. Fonetiğin konu alanı gerçek sesler değil, soyut seslerdir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki işlevlerini, anlam ayırıp ayırmadıklarını ve birbirleriyle etkileşimleri ile diziliş ve değişim kurallarını inceler.
Ses Nedir?
Ses, akciğerlerden gelen havanın ses yolundan çıkarken ses telleri vasıtası ile boğazımızda oluşturduğu titreşimlere denir. Akciğerler, diyafram, nefes borusu, ses telleri, küçük dil, damak, dil, diş, burun, dudak gibi organlar seslerin oluşmasına katkıda bulunurlar. Bunlara ses aygıtları adı verilir.
İnsanlar, herhangi bir dilde bulunandan daha çok sesi çıkarabilecek ses aygıtlarına sahiptir. Her doğan çocuk ilk aylarda benzer sesler çıkarsa da zamanla ana dilindeki sesleri duyar ve bu sesleri çıkarmaya başlar. Sesler, çıkış biçimlerine ve çeşitli benzerlik veya farklılıklarına göre sınıflandırılırlar.
Fonem (Sesbirim) Nedir?
Dilde anlam ayırıcı en küçük birime fonem (sesbirim) denir.
✽ ak ‘beyaz’ – ağ ‘tuzak’ kelimelerinde, /k/ ve /ğ/ ünsüzleri anlam ayırmaktadır ve birer fonemdir.
✽ ak ‘beyaz’ – ek ‘eklenen parça’ kelimelerinde, /a/ ve /e/ ünlüleri anlam ayırmaktadır ve birer fonemdir.
Fonemler “parçalı” ve “parçalarüstü” olmak üzere ikiye ayrılır. Alfabede yer alan harflerle gösterilebilen seslere “parçalı sesbirimler” adı verilir. Ünlüler ve ünsüzler parçalı sesbirimlerdir.
• Alfabede yer alan harflerle gösterilmeyen, sadece söyleyişte yer alan sesler ise “parçalarüstü sesbirimler” olarak adlandırılırlar. Uzunluk, vurgu, ezgi, ton gibi ögeler, parçalarüstü sesbirimlerdir.
Alafon (Alt Sesbirim) Nedir?
• Bir sesin farklı söyleniş biçimlerine dil biliminde alafon (alt sesbirim) denir.
• Alafon, anlam ayırmaz. Sadece sesin telaffuzunda görülen farklılıklar için kullanılır.
✽ “kadın” kelimesindeki /a/ sesinin söylenişi ile “al” kelimesindeki /a/ sesinin söylenişi birbirinden farklıdır. “kadın” kelimesindeki /a/ sesinin söylenişi diğerinden daha kapalıdır. Ancak bu söyleyiş farkı anlam ayırıcı bir nitelik taşımamaktadır.
Harf Nedir?
Harfler, sesleri, fonemleri (ses birimleri) gösteren işaretlerdir. Aynı sesin gösterimi için farklı alfabelerde farklı işaretler kullanılır. Zaman zaman ses ve harf terimleri birbirleri ile karıştırılmaktadır. Türkler de kullandıkları damgalar ve eşyaların sembolleştirilmesi ile kendi düşünce sistemlerinden çıkan harfler üretmişlerdir. Köktür işaretleri adı verilen bu harflerin Runik kökenli olduğunu söyleyen araştırmacılar da bulunmaktadır.
Alfabe Nedir?
Alfabe, bir dildeki sesleri ya da fonemleri gösteren harflerden oluşan bir dizge bir şifreleme sistemidir. Alfabelerin doğal gelişimi “idiogram (=resim yazısı) > piktogram (=hece yazısı) > alfabe” şeklinde olmaktadır.
Nitekim kendi düşünce sistemimiz ile ürettiğimiz ve Türkçenin yazımında kullandığımız ilk ve tek Türk kökenli alfabemiz olan Köktürk alfabesi de idiogram ile alfabe arasında bir piktogram (=hece yazısı) özelliği göstermektedir. Bu alfabe de heceleri gösteren işaretler bulunduğu gibi harfleri gösteren işaretler de vardır. Türkçe dünyanın en çok farklı alfabe ile yazılan dilidir. Bugüne kadar Türkçe için Köktürk, Uygur, Mani, Ermeni, Arap, Kiril ve Latin harfleri kullanılmıştır.
1. Ünlüler
Ses yolundan çıkarken herhangi bir engelle karşılaşmayan seslere “ünlü” denir. Ünlülere “vokal” veya “sesli” denildiği de olur. Ünlüler, dilin estetik yönünü göstermeleri yönüyle de önemlidirler. Bir dilin estetiği, ünlülerinin çokluğu ve çeşitliğiyle doğru orantılıdır.
• “a, e, ı, i, o, ö, u, ü” olmak üzere dilimizde sekiz adet ünlü vardır.
Ünlüleri diğer seslerden ayıran en önemli özellik de tek başlarına söylenebilir ve hece kurabilir olmalarıdır.
✽ o, u-şak, ı-lık, ö-lüm, a-lım, e-mek vb.
• Ünlüler mutlaka her hecenin yapısında bulunur.
• Bir kelimedeki hece sayısı, o kelimedeki ünlü sayısına eşittir.
• Türkçede fonem olarak kullanılan bütün ünlüler, “ötümlü”dürler.
Ünlülerin Sınıflandırılması
Ünlüler, boğumlanma noktalarına göre, dudakların durumuna göre, ağız boşluklarının durumuna göre ve söyleyiş sürelerine göre sınıflandırılır.
1. Boğumlanma Noktalarına (Dilin Durumuna) Göre Ünlüler
A. Kalın (Art) Ünlüler
• Söylenişinde dilin arkaya doğru çekildiği ünlülerdir. Bunlar “a, ı, o, u” ünlüleridir.
B. İnce (Ön) Ünlüler
• Ağız boşluğunun ön tarafında şekillenen, söylenişinde dilin öne doğru çekildiği ünlülerdir. Bunlar “e, i, ö, ü” ünlüleridir.
2. Dudakların Durumuna Göre Ünlüler
A. Düz Ünlüler
Dudakların düz ve yayvan duruma getirilmesi ile boğumlanan ünlülere düz ünlüler denir. Oluşumunda dudakların etkisi olmayan ünlülerdir. Bunlar “a, e, ı, i” ünlüleridir.
B. Yuvarlak Ünlüler
• Dudakların yuvarlak bir şekil almasıyla oluşan ünlülerdir. Bunlar “o, ö, u, ü” ünlüleridir.
3. Ağız Boşluğunun Durumuna Göre Ünlüler
C. Geniş Ünlüler
• Alt çenenin fazla açılmasıyla, ağız boşluğu geniş durumdayken oluşan ünlülerdir. Bunlar “a, e, o, ö” ünlüleridir.
D. Dar Ünlüler
• Alt çenenin az açılmasıyla, ağız boşluğu darken oluşan ünlülerdir. Bunlar “ı, i, u, ü” ünlüleridir.
4. Söyleyiş sürelerine Göre Ünlüler
Söyleyiş süreleri uzun olan ünlülere uzun, kısa olan ünlülere de kısa ünlüler denir.
Türkiye Türkçesindeki “a, e, i, o, ö, u, ü” ünlüleri kısa, “ı” ünlüsü ise normalden daha kısadır.
Türkiye Türkçesi yazı dilinde uzun ünlü yoktur. Arapça ve Farsça gibi yabancı dillerden alınmış bazı kelimelerde ve ses olaylarına uğramış bazı kelimelerde uzun ünlüye rastlanmaktadır.
Ünlü Uyumları
Kelimelerdeki ünlülerin çeşitli bakımlardan birbirlerine uymasına ünlü uyumu adı verilir. Türkçedeki ünlü uyumları, ünlülerin kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık bakımından uyumlu olması temeline dayanır. Bu konuda en sık yapılan hata, kelimenin ünlü uyumlarına uyup uymadığına bakarken bütün heceleri ilk heceye göre değerlendirmektir.
✽ göz + lük + çü + lük + ten
• Bir kelimenin ünlü uyumlarına uyup uymadığına bakılırken her hece bir önceki heceye göre değerlendirilmelidir.
✽ göz + lük + çü + lük + ten
1. Büyük Ünlü Uyumu
“Damak (Kalınlık-İncelik) Uyumu” ya da “önlük-artlık uyumu” da denir. Ancak sorularda genellikle “dudak uyumu” olarak sorulduğu için bu terimi bilmek gerekmektedir. Damak uyumu veya kalınlık-incelik uyumuna göre bir kelimede kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de ince ünlüler takip eder.
Türkçenin en önemli ses özelliklerinden biri olan damak uyumu, dilimizin en eski dönemlerinden beri vardır.
• bilezik, başlangıcından, kömürlükten, evli, çocukluğumda, geleceğiniz vb.
• Türkiye Türkçesinde -(I)yor, -(i)ken, -leyin, daş, -ki, -man, -(i)mtırak -gil gibi ekler tek şekilli oldukları için damak uyumuna uymazlar.
✽ geliyor, uyurken, sabahleyin, sabahki, ülküdaş, yeşilimtırak, halamgil vb.
Eski Anadolu Türkçesinde uyduğu halde günümüz Türkiye Türkçesi yazı dilinde geçirdiği ses olayları sebebiyle bazı kelimelerin dudak uyumuna uymadıkları görülür:
✽ alma > elma
✽ ana > anne
✽ ḳanġı > hangi
✽ ḳarındaş > kardeş
Bir sözcükte dudak uyumu olmasa bile ekleşme sırasında son hecede bulunan ünlü belirleyicidir ve kelimeye getirilen ekler son heceyle uyumlu olur.
✽ defans+ı
✽ faiz+ler
✽ kardeş+im
✽ kitap+çı
2. Küçük Ünlü Uyumu
Diğer adıyla, Düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre bir kelimenin ilk hecesinde düz (a, e, ı,i) ünlülerden biri varsa sonraki hecelerde de düz ünlüler kullanılır. Bir kelimenin ilk hecesinde Yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri varsa sonraki hecelerde ya düz-geniş(a,e) ya da dar-yuvarlak (u-ü) ünlüleri bulunur.
- Yapınca, evleriniz, başlanmış, ölümcül, kötücül, uğursuzluk vb.
Türkiye Türkçesinde /o/ ce /ö/ ünlüleri yalnızca ilk hecede bulunur. İlk hecenin haricinde bulunmaz.
- Okulda, yolcu, sözlü vb.
Dikkat! Şimdiki zaman eki olarak kullanılan – (I)yor eki bu kuralın istisnasıdır.
- Gör-üyor-um, al-ıyor-um, at-an-ıyor vb.
2. Ünsüzler
Akciğerlerden gelen havanın ses yollarından çıkarken çeşitli engellerle karşılaşması sonucu oluşan seslere “ünsüz” denir. Ünsüzlere “konson” veya “sessiz” de denilmektedir.
• Ünsüzler, tek başlarına telaffuz edilemezler, mutlaka bir ünlüye ihtiyaç duyarlar.
• “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z” olmak üzere Türkiye Türkçesi yazı dilinde fonem olarak kullanılan 21 adet ünsüz vardır. Her ünsüz, bir fonem olarak en azından bir özelliğiyle diğerlerinden ayrılır.
• Türkçede ünsüzler tek başlarına veya kısaltmalarda telaffuz edilirken kendilerinden sonra bir /e/ ünlüsü alarak “be, ce, de, fe, ge, je, pe, re, ze” şeklinde telaffuz edilir. Bunun nedeni ünsüzlerin tek başlarına hece oluşturamamalarıdır.
Ünsüzlerin Sınıflandırılması
1. Boğumlanma (Oluşum) Yerlerine Göre Ünsüzler
Telaffuz organlarında seslerin oluşmasında önemli rol oynayan noktalara “boğumlanma noktaları” denilir. Ünsüzler boğumlanma (oluşum) noktalarına göre sınıflandırılabilir.
1. Çift Dudak Ünsüzleri: b, p, m
2. Diş-Dudak Ünsüzleri: f, v
3. Dil Ucu – Diş Ünsüzleri: d, t, n, s, z
4. Diş Eti – Damak Ünsüzleri: c, ç, j, ş
5. Ön Damak Ünsüzleri: g, k, l, r, y
6. Art Damak Ünsüzleri: g, ğ, k, l
7. Gırtlak Ünsüzleri: h
2. Ötümlülük – Ötümsüzlük Açısından Ünsüzler
Ünsüzlerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri de oluşum sırasında ses tellerinin titreşip titreşmemesidir.
• Eğer ses telleri titreşim halinde ise ötümlü (=yumuşak, tonlu, sedalı), titreşim halinde değilse ötümsüz (=sert, tonsuz, sedasız) sesler çıkarılır.
• Telaffuz organlarında seslerin oluşmasında önemli rol oynayan noktalara “boğumlanma noktaları” denilir
1. Ötümlü Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
2. Ötümsüz Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p
3. Süreklilik-Süreksizlik Açısından Ünsüzler
Ünsüzlerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri de süreklilik-süreksizliktir. Bir patlama sonucu değil de daha uzun bir sürede sürtünme yoluyla çıkarılan ünsüzlere “sürekli” ünsüzler denir. Bu ünsüzler çıkarılırken hava söyleyiş organlarında tamamıyla engellenmez.
• Sürekli ünsüzler “akıcı” ve “sızıcı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Akıcı ünsüzler: l, m, n, r, y
Sızıcı ünsüzler: f, s, h, ş, v, z, ğ, j
Akciğerden gelene havanın telaffuz organlarında tam olarak engellenmesi ve daha sonra serbest bırakılması sonucu oluşan seslere ise süreksiz ünsüzler veya patlayıcı ünsüzler denir.
Süreksiz (Patlayıcı) Ünsüzler: p, t, k, ç, b, c, d, g
Ses Olayları
Ses olayları, bir dildeki seslerinin oluşturdukları anlamlı ve görevli ses birliklerinde uğradıkları değişmelere verilen isimdir. Bu değişmeler seslerin düşmesi, türemesi, yer değiştirmesi vb. şekillerde gerçekleşir.
Ünlü Değişmeleri
Bir kelimedeki ünlülerin çeşitli sebeplerle başka bir ünlüye dönüşmesi olayıdır. Ünlü değişmesi olayı Türkçede oldukça yaygın olarak görülür. Bu olaylar şunlardır:
1. Darlaşma
• Geniş ünlülerin (a, e, o, ö) dar ünlüye (ı, i, u, ü) dönüşmesi olayıdır. Ünlü daralması olayı tarihî Türk lehçelerinden Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir.
Eski Türkçede geniş ünlü ile bulunduğunu bildiğimiz bazı kelimeler bugün Türkiye Türkçesinde dar ünlülerle kullanılmaktadırlar.
✽ bedük > böyük > büyük
✽ edgü>> eyü> iyü > iyi
✽ ked- > key- >> giy-
✽ közel >> güzel
Bugün Türkiye Türkçesinde ünlü daralması olayı şimdiki zaman eki olarak kullanılan – (I)yor ekinin kullanımı sırasında görülür. (I)yor eki, eklendiği kelimenin sonunda bulunan /a/ ve /e/ seslerini daraltarak /ı/, /i/, /u/, /ü/’ye dönüştürür:
✽ başla-yor > başlıyor
✽ dişle-yor > dişliyor
✽ düşle-yor > düşlüyor
✽ kokla-yor > kokluyor
✽ özle-yor > özlüyor
Ayrıca tarihî dönemde kapalı ė ünlüsü ile kullanıldığını bildiğimiz “de-” ve “ye-” fiillerine “y” ile başlayan bir ek geldiğinde de fiil kökünde bulunan /e/ ünlüsü daralarak /i/’ye dönüşür:
✽ de-yecek > diyecek
✽ de-yen > diyen
✽ ye-yecek > diyecek
✽ ye-yen > yinen
2. Yuvarlaklaşma
Düz ünlülerinin (a, e, ı, i) yuvarlak ünlülere (o, ö, u, ü) dönüşmesi olayıdır.
Genellikle kelime kök ve gövdelerinde meydana gelen bir değişmedir.
✽ ḳurı > ḳuru-
✽ oḳı- > oku-
✽ unıt- > unut-
✽ uyı- > uyu-
✽ yöri- > yörü- > yürü-
Bu ses olayına Türkçeye girmiş yabancı kelimelerde de rastlanır:
✽ çün ki > çünkü
✽ müdir > müdür
✽ mümkin > mümkün
3. İncelme (Ön Damaklılaşma)
Kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi olayıdır.
Sorularda genellikle ön damaklılaşma olarak gelmektedir.
✽ alma > elma
✽ bıçıl- > biçil-
✽ ḳanġı >>hangi
✽ ḳarındaş >> kardeş
✽ tıl >> dil
✽ tıŋla- >>> dinle-
✽ yana >> yine
✽ yaŋı >>> yeni
✽ yaşıl > yeşil
✽ yınan- >> inan-
• Bu ses olayına Türkçeye girmiş yabancı kelimelerde de rastlanır:
✽ habar > haber
✽ maktub >> mektup
4. Kalınlaşma (Art Damaklılaşma)
• İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayıdır.
• Sorularda genellikle art damaklılaşma olarak gelmektedir.
✽ ben+ge > baŋa > bana
✽ sen+ge > saŋa > sana
✽ Teŋri > Tanrı
• Bu ses olayına Türkçeye girmiş yabancı kelimelerde de rastlanır
✽ serhoş > sarhoş
✽ canaver > canavar
5. Ünlü Türemesi
• Söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla ses özelliklerine veya birbirleriyle birleşme şartlarına uygun olarak kelimenin önüne, içine veya sonuna ünlü getirilmesi olayıdır.
• Kelime içinde ünlü türemesi olayı daha çok yabancı kökenli kelimelerde görülen bir ses olayıdır. Özellikle iki ünsüzle biten ve tek doruklu olmayan yabancı kaynaklı kelimelerin hece sonunda bulunan ünsüzleri arasında dar bir ünlü türetilir ve kelime Türkçenin tek doruklu hece yapısına uydurulur.
✽ hükm > hüküm ‘hüküm’
✽ ‘ömr > ‘ömür ‘ömür’
✽ fıḳh > fıḳıh ‘fıkıh’
✽ ‘özr > ‘özür ‘özür’
• Bazı Türkçe eklerin ekleşmesi sırasında ve pekiştirme sıfatı yaparken de kelime ortasında ünlü türediği görülür.
✽ az+cık > azıcık
✽ bir+cik > biricik
✽ dar+cık > daracık
✽ genç+cik > gencecik
✽ sağlam > sapsağlam > sapasağlam
✽ gündüz > güpgündüz > güpegündüz
✽ yalnız > yapyalnız > yapayalnız
6. Ünlü Düşmesi
• Kelimede yer alan ünlünün söylenişten kaldırılması hadisesidir.
• Türkiye Türkçesinde hem Türkçe kökenli kelimelerde hem de alıntı kelimelerde ünlü düşmesi olayına rastlanır.
• Tarihî Türk lehçelerinde ünlü ile başladığını bildiğimiz bazı kelimeler bugün Türkiye Türkçesinde kelime başındaki ünlüyü düşürmüşlerdir.
✽ ısıcak > sıcak
✽ ısıtma > sıtma
✽ uş emdi > uşimdi > şimdi
Türkiye Türkçesinde de Türkçenin genel eğilimlerine bağlı olarak ikinci hecesinde dar ünlü bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirilirse ikinci hecedeki vurgusuz dar ünlü düşürülür. Bu olaya “orta hece düşmesi” de denir.
✽ ağız+ı > ağzı
✽ boyun+ı > boynı
✽ burun+u > burnu
✽ gönül+üm > gönlüm
Türkçede yine ekleşme sırasında kelime kök veya gövdesinde bulunan bazı ünlülerin de düşürülebildiği görülür:
✽ diri+lik > dirlik
✽ ileri+le- > ilerle-
✽ kavuş-ak > kavşak
✽ koku+la- > kokla-
✽ sarı+ar- > sarar-
✽ süpür-üntü > süprüntü
✽ yalın+ız > yalnız ✽ yanıl-ış > yanlış
✽ yumurta+la- > yumurtla-
İki ünsüzle biten ve heceleri tek doruklu olmayan yabancı kaynaklı kelimelerin hece sonunda bulunan ünsüzleri arasında bir dar ünlü türetilir. Bu kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında veya yardımcı fiil alıp birleşik fiil oluşturduğunda türetilen dar ünlü düşürülür.
✽ ‘ömr > ‘ömür+ü > ömrü
✽ hükm > hüküm + et- > hükmet-
✽ hükm > hüküm+ü > hükmü
✽ ḳahr > kahır +ol- > kahrol-
✽ ‘özr > özür+ü > özrü
7. Geçişme
• Biri ünlüyle biten diğeri ünlüyle başlayan ve yan yana bulunan iki kelimeden birinin sonundaki ünlünün diğerinin başındaki ünlü ile kaynaşması ve kelimenin bir tek kelimeye dönüşerek yeni bir şekil alması olayıdır.
• Bu olay için kaynaklarda “ünlü birleşmesi” terimi de kullanılmaktadır.
• Tarihî Türk lehçelerinde oldukça yaygın olarak görülen bir ünlü olayıdır.
✽ ne içün > niçün > niçin
✽ ne asıl > nasıl
✽ ne ara > nire > nere
✽ bu ile > böyle
✽ ne it- > /ne’t-/
✽ ne ol- > /n’ol-/
✽ ne ise > neyse
✽ cuma ertesi > cumartesi
✽ sütlü aş > sütlaş > sütlaç
✽ güllü aş > güllaş > güllaç
Ünsüz Değişmeleri
1. Benzetme
• Bir ünlü veya bir ünsüzün, kendinden önceki veya kendinden sonraki bir ünlü veya bir ünsüzü kendisine benzetmesi, kendi özelliklerini ona geçirmesidir.
A. Fonetik Özelliklerine Göre Benzetme
Ötümlülük – Ötümsüzlük Benzetmesi
✽ ağaç+da > ağaçta
✽ bastırma > pastırma
✽ ev +de > evde
✽ otun > odun
✽ ögsüz > öksüz
✽ öte- > öde-
✽ tört > dört
✽ yiti >> yedi
Dudak Benzetmesi
✽ beniŋ > benim
✽ biziŋ > bizim
✽ bögrek > böbrek
✽ ḳoŋşu > komşu
B. Uzaklığına Göre Benzetme
1. Yandaş Benzetme
✽ dinle- > /dinne-/
✽ kadınlar > /kadınnar/
✽ ögsüz > öksüz
2. Uzak Benzetme
✽ beniŋ > benim
✽ bögrek > böbrek
C. Derecesine Göre Benzetme
1. Tam Benzetme
✽ bögrek > böbrek
✽ şemsiye > /şemşiye/
2. Yarı Benzetme
✽ beniŋ > benim
✽ penbe > pembe
D. Yönüne Göre Benzetme
1. İlerleyici Benzetme
✽ beniŋ > benim
✽ biziŋ > bizim
✽ bögrek > böbrek
2. Gerileyici Benzetme
✽ ögsüz > öksüz
✽ penbe > pembe
2. Başkalaşma (Aykırılaşma)
• Bir kelimede yan yana veya birbirinden uzakta bulunan ve nitelikleri aynı veya yakın olan seslerden birinin, ötekinden farklı bir nitelik kazanmasıdır.
• Bu olay için “aykırılaşma”, “benzeşmezlik” ve “disimilasyon” terimleri de kullanılmaktadır.
• Bu olay benzetmenin tersidir.
✽ aşçı > ahçı
✽ attar > aktar
✽ derşür- > devşir-
✽ fenni > fendi
✽ hammal > hambal
✽ murdar > mundar
✽ muşamma > muşamba
3. Ötümlüleşme (Tonlulaşma)
• Ötümsüz ünsüzlerin benzetme yoluyla ötümlüleşmesi olayıdır.
• Oğuz Türkçesinin ünsüzler bakımından en karakteristik değişmesi kelime başında ve iki ünlü arasında /t/, /k/ ve /ç/ ünsüzlerinin ötümlüleşme eğiliminin yaygın olmasıdır.
• Türkiye Türkçesinde “p, t, k, ç” ünsüzleri ile biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek gelirse “p, t, k, ç” sesleri gerileyici benzetme yoluyla ötümlüleşerek “b, c, d, g, ğ” ünsüzlerine dönüşür.
✽ ağaç +ı > ağacı
✽ çorap +ım > çorabım
✽ kapak +ı > kapağı
✽ renk +i > rengi
✽ senet +in > senedin
4. Ötümsüzleşme (Tonsuzlaşma)
• Türkçede en yaygın ötümsüzleşme olayı, alıntı sözcüklerin sonunda bulunan ötümlü sözcüklerin ötümlü olarak kullanılmasıdır.
✽ ihtiyac > ihtiyaç
✽ ilac > ilaç
✽ kitab > kitap
✽ oruc > oruç
• Kelimelere ek getirilmesi sırasında da ünsüz uyumu dolayısıyla ötümsüzleşme olayına sık rastlanır: ✽ ağaç +da > ağaçta
✽ balık +cı > balıkçı
✽ gelmiş-di > gelmişti
✽ ilaç +dan > ilaçtan
5. Sızıcılaşma
• Patlayıcı ünsüzlerin (p, t, k, ç, b, d, g, c) genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere (f, s, h, ş, v, z, ğ, j) dönüşmesi olayıdır.
• “Sızıcı” ünsüzler aynı zamanda sürekli ünsüzler de olduğu için bu olay sorularda “süreklileşme” olarak da gelebilir.
• Orhun Türkçesindeki kelime başı “b-“ ünsüzü diğer tarihî Türk lehçelerinde ve bugünkü Türk lehçelerinde büyük çoğunlukla korunmuştur. Oğuz Türkçesinde ise sadece üç kelimenin başında sızıcılaşarak /v-/ olmuştur.
✽ ber- > ver-
✽ bar- > var-
✽ bar > var
6. Akıcılaşma
• b, d, g, k gibi patlayıcı ünsüzlerden biri ile h gırtlak ünsüzünün; r, l, m, n, y gibi bol sesli akıcı ünsüzlerden birine dönüşmesi olayıdır.
• “Akıcı” ünsüzler aynı zamanda sürekli ünsüzler de olduğu için bu olay sorularda “süreklileşme” olarak da gelebilir.
✽ adaḳ >> ayak
✽ adır->> ayır-
✽ kadġu >> kaygı
✽ tod- >> doy-
✽ yadıl- >> yayıl
7. Süreksizleşme (Patlayıcılaşma)
• Akıcı veya sızıcı ünsüzlerin süreksiz (patlayıcı) ünsüzlere dönüşmesi olayıdır.
• Türkçede nadir görülen ses olaylarındandır:
✽ güllü aş > güllaş > güllaç
✽ jandarma > /candarma/
✽ pijama > /picama/
✽ sigara > /cigara/
✽ sütlü aş > sütlaş > sütlaç
8. Ünsüz Düşmesi
• Ünsüz düşmesi olayı, Türkçenin hemen her döneminde görülebilen bir ses olayıdır.
• Kelime sonunda /-k/ bulunduran bazı kelimelerden ek getirip yeni kelime türetirken kelime sonunda bulunan /-k/ sesinin düşürüldüğü görülmektedir.
,✽ alçak+l- > alçal-
✽ büyük+cek > büyücek
✽ kalk-dır- > kaldır-
✽ küçük+l- > küçül-
9. Ünsüz Türemesi
• Kelime başında veya ortasında bir ünsüzün türemesiyle ortaya çıkan bir ses olayıdır.
• Az sayıda Türk dili kaynaklı kelimede kelime içinde /-n-/ türemesi görülür
✽ ḳılıç > kılınç
✽ ortaca > ortanca
✽ tuç > tunç
• Yan yana iki ünlü bulunduran bazı yabancı kelimelerde iki ünlü arasında ünsüz türetildiği görülür.
✽ fiat > fiyat
✽ konservatuar > konservatuvar
✽ laboratuar > labaratuvar
✽ mai > mavi
✽ taife > tayife > tayfa
✽ za’if > zayıf
10. İkizleşme
• İki ünlü arasında kalan ünsüzün iki kere kullanılması olayıdır.
• Bu olay diğer tarihî Türk lehçelerinde yaygın olsa da Türkiye Türkçesinde nadiren görülmektedir.
✽ ana > anne
✽ cüzam > cüzzam
✽ elig >>elli
✽ eşek > /eşşek/
Tekleşme
• Dilimize Arapça, Farsça gibi yabancı dillerden geçmiş bazı sözlerin iç ve son seslerindeki çift ünsüzlerin tekleşmesi olayıdır.
• Arapça ve Farsça kelimelerin özgün imlalarına genellikle bağlı kalınsa da bazı kelimelerde çift ünsüzlerin tekleştirildiği görülmektedir.
✽ amma > ama
✽ bakiyye > bakiye
✽ belediyye > belediye
✽ evvel > evel
• Arapça kelimelerin sonlarında bulunan çift ünsüzlerin tekleştirildiği de görülmektedir.
✽ hiss > his
✽ hürr > hür
✽ zann > zan
• Bu kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde veya yardımcı fiil getirilip birleşik fiil kurulduğunda kelime orijinal şekline dönmektedir.
✽ hiss > his > his +et > hisset-
✽ hiss > his > his +im > hissim
✽ zann > zan > zan +et > zannet-
✽ zann > zan > zan +ım > zannım
11. Göçüşme (Metatez)
• Bir kelimede yan yana veya birbirinden uzakta bulunan seslerin karşılıklı olarak yer değiştirmesi olayıdır. Bu yer değiştirme sonucunda sesler ses değerlerinden hiçbir şey kaybetmezler.
• Bu ses hadisesine “metatez” ya da “yer değiştirme” isimleri de verilir.
• Bugün Azerbaycan Türkçesinde yaygın olarak görülen bu hadise Türkiye Türkçesi yazı dilinde olmasa da ağızlarında bulunmaktadır:
✽ alnı > /anlı/
✽ başka > /bakşa/
✽ ekşi > /eşki/
✽ lanet > /nalet/
✽ memleket > /melmeket/
✽ toprak > /torpak/
✽ yaprak > /yarpak/
✽sarımsak > /sarmısak/
12. Büzülme
• Kelime içinde, iki ünlü arasındaki bir sızıcı ünsüzün bu ünlülerle birlikte tek bir uzun ünlü haline gelmesidir.
• Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde rastlanan bir ses olayıdır.
• Büzülme olayında iki hece tek bir heceye dönüştüğü için bu ses olayı bazı kaynaklarda “hece kaynaşması” olarak da adlandırılmıştır.
✽ bağır- > /bār-/
✽ kağıt > /kāt/
✽ sığır > /sīr/
• Ünlü ile biten kelimelerin Farsça “hane” sözcüğü ile oluşturduğu birleşik isim şekillerinde de büzülme olayı görülmektedir.
✽ hastahane > hastāne > hastane
✽ eczahane > eczāne > eczane
✽ postahane > postāne > postane
• Bazı kelimelerde de tarihî süreç içerisinde büzülme olayı yaşanmıştır.
✽ ağabey > ābi > abi
✽ yigirmi > yirmi > yirmi
✽ çahar şenbe >> çārşamba > Çarşamba
Ses Bilgisi ders notlarının sizler için faydalı olacağına inanıyorum. Ayrıca KPSS için hazırlamış olduğum diğer ders notlarına aşağıdaki bağlantılardan ulaşabilirsiniz.
✽ Türkçe Öğretim Programı Kazanımları
Kaynaklar: AÖF- Ses Bilgisi Notları | Günay KARAAĞAÇ – Türkçenin Ses Bilgisi
